از شکسپیر تا الیوت (گزیده دو زبانه شعر انگلیسی)

یادداشت ویراستار

استنلی برنشا شاعر و مترجم آمریکایی معتقد است که «تنها راه تجربه‌ی شعر در زبانی دیگر این است که یاد بگیریم یک شعر را بشنویم و بخوانیم، یعنی بتوانیم آن را تلفظ کنیم.» به پیشنهاد او مترجم از هر زبانی که ترجمه می‌کند، باید متن اصلی شعر را بیاورد و کلید تلفظ شعر را به آن زبان به دست دهد، چنان که خواننده بتواند خصوصیات لفظی و بصری شعر را درک کند، یعنی آن بخش از زبان شعر را که در ترجمه از دست می‌رود، برای خواننده مطرح کند (هرچند برنشا به جای ترجمه‌ی شعر، معتقد به نوعی تفسیر شعری است).

هدف از دو زبانه کردن این مجموعه جز این نیست که خوانندگان با ویژگی‌های دیداری و شنیداری متن اصلی آشنا شوند. خواننده اگر خود دقت کند می‌تواند ثلا قافیه‌های درونی و بیرونی و جناس‌های لفظی و هماوایی مصوت‌ها را در شعر به گوش بشنود و ساخت بصری شعر را به چشم ببیند.|

آقای سعیدپور به این حد نیز کفایت نکرده است و هر جا ضروری دانسته مشخصات کلامی شعر را نیز یادآور شده است. بدیهی است که آوردن متن اصلی برای دانشجویان و خوانندگان آشنا به زبان انگلیسی این محسن را دارد که خود می‌توانند متن انگلیسی شعر را بخوانند و ویژگی‌های آوایی و کلامی شعر را درک کنند، و با مقایسه‌ی مصرع به مصرع متن و ترجمه، معنای کلی شعر را دریابند و با توجه به پانویس‌های مترجم در باب ویژگی‌های بدیع و معانی و بیان شعر، به ظرافت‌های حتی آن دست یابند.

مترجم همچنین کوشیده است تا با زبان‌ورزی، خصوصیات کلامی و حتی متن اصلی را تا حدی که در ظرفیت زبان فارسی - و ظرفیت او در درک زبان انگلیسی و فارسی - است در ترجمه منعکس کند. ترجمه‌ی اشعاری که پیش روی شماست حاصل ده‌ها ترجمه و باز ترجمه است و يقينا هرکس با ذوق و ظرفیت خود می‌تواند ترجمه‌های دیگری نیز از این متن به دست دهد. اما دست کم می‌توان گفت که ترجمه‌ی آقای سعیدپور در عین امانت خالی از دقت و ظرافت نیست.

م. آزاد ۲۶ اسفند ۷۶

سرآغاز

این مجموعه حاوی نمونه‌هایی است از شعر انگلیسی از زمان شکسپیر تا نیمه‌ی قرن بیستم که برخی از انواع شعر کلاسیک، رمانتیک و مدرن انگلیسی را در برمی‌گیرد و نمونه‌های درخشانی از ترانه‌های تغزلی را فراهم می‌آورد. از غزلواره‌های شکسپیر تا کوارتت‌های الیوت، از غزل‌های روحانی جان دان تا ترانه‌های جسمانی ویتمن، از سمبولیسم اشراقی پیتس تا درونکاوی بی‌رحمانه‌ی سیلویا پلت گستره‌ای فراخ از اشعار به یاد ماندنی انگلیسی فراروی ماست؛ بازتابی از غنا و تنوع شعر در چهار قرن اخیر. این گزینه‌ی دوزبانه تلاشی است برای بازآفرینی نمونه‌هایی از اشعار انگلیسی در زبان فارسی.

نگاهی گذرا به فهرست عناوین این کتاب، بیانگر آن است که ادعای جامعیت در کار نیست و سرایندگان بزرگی چون میلتون، پوپ، درايدن، بایرون، هاپکینز، هاردی و رابرت لاول در این دفتر جایشان خالی است. درواقع این گزینه‌ای است عمدتا از سروده‌های غنایی که بافت کلامی، آوایی و معنایی‌شان در فارسی نیز می‌تواند نمودی بیابد.

می‌دانیم که وردزورث در تعریف ترانه‌های غنایی آورده است: «فوران خودجوش عواطف نیرومند که در فراغت فرایاد آید.» و مگر نه اینک عواطف نیرومند در همه ی زبان ها و فرهنگ‌ها مشترک است و زبانی جهانی دارد، همچون زبان نوزادان، لحن و لفظ آه، قهقه، هق هق، یا خروشی خاموش؟

در این دفتر يكصد وهفت قطعه از سرایندگان گوناگون، از زمان شکسپیر تا مدرنیست‌ها، همراه با بازآفرینی فارسی گرد آمده است. باید گفت که این یکصد شعر حاصل هفت سال ورزیدن با صدها شعر است، که بیشترشان را سرانجام کنار نهادم (شاید برای وقتی دیگر!) چرا که به بلوغی برومند و نسبتا برابر با شعر اصل نرسید، یا اینکه اصولا فارسی‌اش راه نداد و ره به جایی نبرد.

شعر را در لغت و در معنا با شعور هم پیوند شمرده اند، بی‌جهت نیست که اخوان ثالث آن را پرتو شعور نبوت دانسته و عزراپاند آن را کلامی سرشار از شعور تعبیر کرده. به هر حال، شعر اساس هنری است کلامی و ویژگی‌های یک فرهنگ زبان را می‌نمایاند. به تعبیری: شعر رستاخیز کلمه است، آنگاه که کلام به هیئت اشیا در می‌آید. بدین‌سان ترجمه‌ی شعر کاری است دشوار و چه بسا محال، زیرا معنای بسیاری از اشعار چیزی جز طنین پژواک واژگان نیست، و از این رو ترجمه ناپذیر است. پس به ناگزیر اشعاری را برای ترجمه برگزیده‌ام که ویژگی‌های زبان اصلی را تا حدی در زبان فارسی بازمی‌تابد، و نه اشعاری از آن نوع (همچون سروده‌های گینزبورگ و رابرت لاول) که چنان ریشه در ویژگی زبانی ۔ فرهنگی خود دارند که در واقع ترجمه ناپذیرند.

برای آنکه ترجمه به اصل هرچه نزدیک‌تر باشد و در عین حال کیفیت فرم و سبک را برتابد، دست به انواع تجربه‌ها زدم؛ و پس از درک معنای کلی قطعه، کوشیدم تا زبانی را برای شعر برگزینم که احساس متن اصلی را تا حدی منتقل کند. بدیهی است که برای جبران وزن و قافیه چاره‌ای نبود جز آنکه با سخن‌ورزی و آوردن واژگانی که طنین و آهنگی به قطعه می‌هد تا حدی به ساختار موسیقایی متن اصلی نزدیک شویم. تفاوتی که در برگردان اشعار رمانتیک‌هایی چون بلیک و کیتس با مدرنیست‌هایی چون لارنس و سندبرگ دیده می‌شود حاصل کاوش و کنکاش برای یافتن زبانی است که حدودا به سبک بیان اصل نزدیک شده است، چنان‌که خواننده‌ی دوزبانه بتواند دو متن را بند به بند با هم مقایسه کند.

در برخی قطعات مدرن از زبان گفتار بهره بردم، چرا که خصلت کلی سروده‌های مدرن، برخورداری از لحن و آهنگ گفتار است. از آنجا که شعر انگلیسی بیشتر شعر زبان و رزی و کلامی است و تصویر نیز با حدوث کلام ایجاد می‌شود، کوشیده‌ام این خصلت را در ترجمه بازتابم.

هدف از فراهم آوردن این دفتر، هم ارائه‌ی مجموعه‌ای از شعر شاعران انگلیسی زبان برای ادب دوستان بود، و هم تدوین راهنمایی برای دانشجویان زبان و ادبیات انگلیسی. ترجمه‌ی اشعار، معرفی شاعران، شرح جریانات و سبک‌های شعری، همراه با توضیحات زیرنویس و پرسش‌های درسی در ذیل هر قطعه، کار تدریس را برای استادان، و مطالعه را برای دانشجویان آسان می‌سازد. ضمن آنکه توضیح سبک و سیاق کار هر سراینده می‌تواند کلیدی باشد برای درک دیگر سروده‌هایش که در این گزینه نیامده است.

شایان ذکر است که منابع اصلی نگارنده برای مطالب این کتاب، آنتولوژی‌های آکسفورد و نورتون درباره‌ی ادبیات انگلیس و آمریکا بوده است.

در پایان از راهنمایی‌های بی‌دریغ دوست و شاعر گرانقدر آقای م. آزاد که در بازنگری اشعار مرا یاری دادند صمیمانه سپاسگزارم.

سعید سعیدپور اسفند ۷۶